Шеесет и две години од катастрофалниот земјотрес што го разурна Скопје

Потресот се случил точно во 5 часот и 17 минути наутро на 26 јули 1963 година, траел околу 20 секунди и достигнал интензитет од 6,1 степени според Рихтеровата скала. И оние скопјани што веќе биле будни, како и тие што сè уште спиеле се соочиле со застрашувачко искуство. Градот буквално се нишал додека зградите паѓале. Часовникот на Старата железничка станица застанал засекогаш на фаталните 5:17, мигот кога времето накратко изгледало скаменето во трагедија. Скопје бил во урнатини. Се проценува дека околу 80 отсто од градот бил разрушен или оштетен од силниот удар.

Очевидците опишуваат сцени на паника и пустош какви што ретко се паметат. „Гледав народ кој е во паника, згради како се рушат, војска како доаѓа… имаше некои катаклизмични настани слични како на филмовите, само што јас бев протагонист како дете“, вели еден од очевидците во подоцнежните медиумски објави. Набрзо по потресот етерот почнал да ја пренесува страшната вест: „Скопје доживеа катастрофална несреќа, земјотрес со јачина од 6,1 степени …“. Овој тажен глас во етерот ја отелотворил колективната болка и шок, ставајќи ги зборовите на трагедијата во свеста на нацијата.

Катастрофалниот земјотрес зад себе оставил човечки жртви и разурнување од огромни размери. Според официјалните податоци, животот го загубиле над 1.070 граѓани (меѓу нив 162 деца), иако конечниот број никогаш не може со сигурност да се утврди бидејќи дел од загинатите биле погребани од роднини пред да влезат во евиденциите. Уште најмалку 2.900 лица биле повредени, од кои над 1.100 тешко, а околу 800 останале трајни инвалиди поради задобиените повреди. За град со тогашна големина, ова биле застрашувачки бројки. Речиси секое семејство во Скопје било завиено во црно или засегнато од повредите.

Материјалната штета била исто толку потресна. Во тие 20-ина страшни секунди биле срамнети со земја 15.800 домови, а дополнителни 28.000 објекти биле оштетени и станале небезбедни за живеење. Над 200.000 луѓе останале без покрив над главата, повеќе од половина од населението на градот останало без дом во еден миг. Градот буквално лежел во урнатини: цели населби биле срамнети, а прашината од урнатите згради и куќи лебдела над Скопје со денови по потресот. Многу значајни објекти и инфраструктура претрпеле сериозни оштетувања или биле целосно уништени. Помеѓу нив биле Старата железничка станица, која останала без половина од својата структура, Народниот театар, објектот на Универзитетот (со неколку факултети), хотелите „Македонија“ и „Скопје“, Офицерскиот дом, главната пошта и бројни други јавни згради и станбени блокови низ центарот.

Сликата на разрушено Скопје по земјотресот е незаборавна. Градски улици затрупани со шут и искршен бетон, распукани фасади што се држат на нишка, и жители кои беспомошно талкаат барајќи ги своите најблиски.

Во првите часови и денови по несреќата, под урнатините се воделла трка со времето за да се најдат преживеани. Домашните спасувачки екипи, припадниците на Југословенската народна армија и илјадници волонтери од цела Македонија и другите југословенски републики веднаш се мобилизирале за спасување и помош. Тие извлекувале повредени од руините и поставувале шатори и привремени кампови за сместување на населението кое останало без дом. Спасувачите работеле непрекинато, понекогаш и со голи раце копајќи по урнатините во надеж дека ќе најдат преживеани. Секоја спасена душа била мала победа среде огромната несреќа.

Масовното страдање на Скопје не оставило никого рамнодушен. Веста за катастрофата брзо се проширила низ светот и наишла на огромен одѕив. Откако првичниот шок поминал, станало јасно дека на Скопје му е потребна помош однадвор. Веќе неколку дена по земјотресот, спасувачки тимови и хуманитарна помош од целиот свет започнале да пристигнуваат во Скопје. Медиумите ширум светот известувале за „градот-страдалник“ и повикувале на солидарност. Од сите континенти, држави големи и мали испраќале тимови за потрага и спасување, лекари, храна, облека, шаторски населби и градежна механизација. Вкупно, точно 87 нации од светот испратиле некаква помош за Скопје, вклучувајќи ги соседните и европските земји, но и далечни држави од Истокот и Западот. Светот се обединил во напорите градот повторно да се издигне. Скопје тогаш го доби почесниот епитет „град на солидарноста“ поради невидената меѓународна помош и заедништво.

Она што ја прави приказната за скопскиот земјотрес особено значајна е тоа што таа обединила земји од спротивставени страни на Студената војна во заедничка хуманитарна акција. За првпат во тој поделбен период, американски и советски воени сили работеле рамо до рамо на теренот во Скопје, помагајќи му на настраданото население. Дури и највисоките светски лидери лично се вклучиле: американскиот претседател Џон Ф. Кенеди директно интервенирал да се забрза испораката на американската хуманитарна помош, додека советскиот лидер Никита Хрушчов допатувал во разурнатиот град заедно со југословенскиот претседател Јосип Броз Тито. Фотографиите на американски и советски војници како заедно расчистуваат урнатини во Скопје и укажуваат помош беа моќен симбол. Хуманоста накратко надвладеала над геополитичките поделби. Оваа солидарност без преседан покажала дека во минатото политичките разлики можеле да се надминат во големите човечки несреќи.

Меѓународната заедница не застанала само на непосредната хуманитарна помош. На иницијатива на неколку земји, Обединетите нации презеле активна улога во координацијата на глобалната поддршка за Скопје. Веќе во септември 1963 година, 35 држави побарале Генералното собрание на ООН да го стави на дневен ред прашањето за помош на Скопје. На 14 октомври 1963, Генералното собрание едногласно усвоило резолуција за обезбедување помош на југословенската влада при реконструкцијата на Скопје. Тој ден останал забележан во аналите на ООН како „Ден на Скопје“, прв пат една природна катастрофа на еден град да добие толкав приоритет на глобално ниво. Обединетите нации отвораат фондови и програми за долгорочна обнова, а Скопје станува прв голем пример за координирана меѓународна акција за обнова по катастрофа. Благодарение на таа солидарност, стотици илјади скопјани добиле покрив над главата во привремени домови, а потоа и во трајно изградени станови во годините што следувале.

Долгогодишната обнова на Скопје го променила ликот на градот но и ја зацврстила неговата репутација како симбол на меѓународната солидарност. Под покровителство на Обединетите нации биле ангажирани тимови од врвни архитекти и инженери од целиот свет за да помогнат во планирање на модерна реконструкција на Скопје. Познатиот јапонски архитект Кензо Танге и полскиот урбанист Адолф Циборовски изработиле амбициозен урбанистички план за ново Скопје. Градот требаше да се издигне од пепелта како современа метропола. Планот, сепак, не е реализиран во целост, но во наредните години се изградени многу нови згради во модерен стил, а дел од нив во карактеристичен бруталистички архитектонски израз од 60-тите години, кој и денес може да се препознае во силуетата на градот.

Новите населби како Карпош, Аеродром, Ново Лисиче со своите широки булевари и згради отпорни на земјотрес, биле директен производ на постземјотресната обнова. Како сведоштво за благодарноста, многу улици, населби и објекти во Скопје добиле имиња на земјите и градовите кои помогнале: во градот и денес постојат, на пример, Мексичка, Полска и Париска улица, како и населби именувани по градови и поими на солидарност. Овие топоними се трајно потсетување дека светот застанал зад Скопје во најтешкиот час.

Симболично и буквално, Скопје се издигнало од урнатините. Еден од најсилните симболи на таа трансформација е токму Старата железничка станица чиј часовник застана во 5:17. Наместо целосно да се урне, половината од разрушената станица е зачувана и претворена во Музеј на Град Скопје, токму како спомен на земјотресот. Фасадата на музејот сè уште ги носи пукнатините од катастрофата, а часовникот останува нем сведок на трагедијата.

Скопската трагедија стана пресвртна точка во сфаќањето на опасностите од земјотресите и начините на кои општеството се справува со нив. По 1963 година, во Југославија (и особено во Македонија) значително се засилиле мерките за сеизмолошко набљудување, градба на трусно-отпорни објекти и планови за итни ситуации. Веднаш по земјотресот, основан е Институтот за земјотресно инженерство и сеизмологија (ИЗИИС) во Скопје, кој со децении играл водечка улога во истражувањето на земјотресите и изработката на современи градежни стандарди. На глобално ниво, пак, скопскиот земјотрес поттикнал повисоко ниво на свест дека ваквите катастрофи не се повеќе само локален или научен проблем, туку сериозен економски, технички, политички и социјален предизвик.

Се наметнала потребата од организиран пристап кон управувањето со елементарни непогоди, планови за евакуација, брза интервенција, меѓусебна меѓународна соработка, што во наредните децении станале стандарден одговор при големи земјотреси ширум светот.

Но, од денешен аспект, е нејасно дали споменот на Скопје 1963 година навистина помогна идните генерации да разберат колку е важна превенцијата и подготвеноста. Во последните неколку децении, во Скопје се гради речиси неконтролирано и прашање е колку се почитуваат анти-сеизмичките правила при градба, дали се инсталираат системи за рано предупредување и дали се вршат редовни вежби за справување со кризи.

Во годините наназад, Скопје секоја година на денешен ден тивко се поклонува пред сенките на 1963-та. Во поновата дигитална ера, се појави и онлајн иницијатива со хаштаг #СкопјеСеСеќава, при што секоја година граѓаните на социјалните мрежи споделуваат стари фотографии и приказни за земјотресот и обновата, продолжувајќи ја нишката на сеќавањето во нов облик. Сето тоа е доказ дека Скопје никогаш не го заборава 26 јули 1963-та и лекциите за храброст, солидарност и надеж.